SIRDUKE: Erfgoed via VRT Archief gered door pioniersproject voor lakplaten

Woensdag 27 oktober 2021 - Zijn audiovisuele archieven stoffig? Het digitaliseringsproject SIRDUKE bewijst het tegendeel. Vandaag 27 oktober, op de UNESCO Werelddag voor het Audiovisueel Erfgoed, stellen we dit markante digitaliseringsproject voor. Samen met meemoo, Vlaams instituut voor het archief, en onze Franse collega's bij INA en Gecko sloegen we de handen in elkaar om de inhoud van zwaar beschadigde lakplaten te redden. Dit erfgoed is niet alleen gered, dankzij dit project ontdekte de VRT de oudste opname van het strijkkwartet van componist Peter Benoit in haar archief, dit fragment dateert uit 1944. Op deze manier maakt de VRT concreet werk van haar publieke opdracht, ze versterkt en beschermt ons erfgoed.

Tot voor kort dachten we dat de oudste opname van Benoits strijkkwartet dateerde van 1951. Daar is dankzij de digitalisering van de lakplaten verandering in gekomen. Geen toeval want de oudste opnames in het VRT Archief vinden we terug in deze collectie lakplaten. Opnames die dateren van de jaren ‘30 tot ‘60. Het grootste gedeelte hiervan is door de jaren heen gedigitaliseerd. Maar wat met de platen die erg aangetast zijn of te fragiel zijn om op de gebruikelijke manier te digitaliseren?

Onlangs werden er bij VRT ruim 47.000 lak- en schellakplaatkanten gedigitaliseerd in samenwerking met meemoo en het Franse bedrijf Gecko. Dat samenwerkingsproject liep eind december 2020 ten einde. VRT Archief zet nu volop in op de montage en digitale restauratie van deze lakplaatkanten. In dat digitalisatieproject werden een vijftigtal lakplaatkanten verzameld die niet (meer) met een naald uitgelezen konden worden.

Klaas Janssens, geluidstechnicus VRT Archief: “Tijdens het vorige project hebben we alle platen verzameld die we toen niet konden kopiëren. Met het oog op een latere digitalisatie met nieuwe technieken heb ik die platen toen al apart bewaard. De platen waren allemaal te zwaar beschadigd om op de normale manier verwerkt te worden. Zo kon de lak losgekomen, dat was het meest voorkomende probleem, of vervormd zijn. Of de platen waren gebroken. Als er te veel stukken los zijn of ontbreken dan kan de naald de groef niet volgen voor het digitaliseren. De plaat kan dan niet op de normale manier afgespeeld worden op een platenspeler.”

Een aantal stukken die ontbreken, is dat erg?  Vaak is zo'n plaatkant een deel van een volledige opname, verspreid over een aantal platen of plaatkanten. Als één plaatkant niet uitgelezen kan worden, kan een productie dus nooit volledig zijn. Daarom was het nodig om toch een oplossing voor dit probleem te vinden.

Klaas Janssens: "Wij wisten dat INA (het Franse nationale audiovisuele archief) werkte aan een technologie om dergelijke lakplaten te verwerken. Dankzij meemoo kregen we het nieuws dat Gecko met de hulp van INA deze dienst daadwerkelijk wilde aanbieden voor een groter project. Zij brachten alle partijen samen en startten het project op. Voor ons was dit een unieke kans om toch nog een stukje erfgoed te redden."

De software en hardware die het INA hiervoor ontwikkeld heeft, heet Saphir, een machine die de groef van een plaat tot in het kleinste detail fotografeert. Nadat de macrofoto's minutieus aan elkaar worden gezet, neemt speciaal ontwikkelde software de diepte en vorm van de groef onder de loep. Vervolgens wordt deze informatie omgezet in een geluidsgolf die afgespeeld kan worden door een computer. En dat zonder dat er ook maar een naald aan te pas komt. Dit was tot voor kort een experimentele technologie.

Waardevolle samenwerking over de grenzen heen

Ook meemoo droeg z’n steentje bij om het testproject, dat de naam SIRDUKE kreeg*, op te zetten. Meemoo bezorgde geselecteerde platen aan Gecko in Parijs waar de platen met de Saphir-technologie van het INA verwerkt werden. Dit testproject is ondertussen succesvol beëindigd en de eerste resultaten zijn veelbelovend. Waar een naald geen contact kon maken met de plaat, heeft een grote gekleurde lichtstraal het signaal uit de groef van de plaat toch kunnen uitlezen. De files worden nu in het archiefbeheersysteem van VRT geïmporteerd en zullen daarna verder verwerkt worden door geluidstechnici en archivarissen. ​ ​ ​

Klaas Janssens: "We hebben dankzij dit project alvast het grootste deel van onze verloren gewaande producties in de lakplatencollectie kunnen redden. We kunnen nu deze audiofiles toevoegen aan onze collectie en digitaal restaureren. Ons erfgoed is gered. Daar zijn we blij om!"

Brecht Declercq, manager Digitalisering & Acquisitie meemoo: “Met het SIRDUKE-project toveren we geluid terug tot leven waarvan iedereen dacht dat het reddeloos verloren was. Na eerdere experimenten in de VS, Frankrijk en Zwitserland zijn we blij dat we de werkbaarheid van deze methode mee hebben kunnen valideren.” ​

Beluister hier een opname door het comité tegen het alcoholisme uit 1949. De plaat wordt tot aan 1'05" door de lichtstraal uitgelezen. Daarna wordt een naald gebruikt.

De volledige en gerestaureerde radiotoespraak kan je hier beluisteren. Let op de verwijzing naar de sporthelden van toen!  Dit is een montage van twee plaatkanten, waarvan de tweede plaatkant gedeeltelijk optisch uitgelezen werd tijdens het testproject. ​

De vondst:

Beluister hier de oudst bewaarde opname van het "Scherzando", tweede deel uit het strijkkwartet van Peter Benoit, een opname van januari 1944 tijdens het laatste jaar van de Duitse bezetting. Het strijkkwartet van de opname werd geleid door niemand minder dan de gerenommeerde violist Carlo Van Neste.

"Just because a record has a groove don't make it in the groove", Stevie Wonder in Sir Duke ​

* SIRDUKE staat voor Saphir Innovatively Rescues VRT Disks Using Knowledge and Equipment, met een knipoog naar Stevie Wonders bekende nummer Sir Duke. De Amerikaanse legende haalde voor het lied Sir Duke op zijn beurt de mosterd bij jazzkoning Duke Ellington. Een mooi gezelschap!